Гипотериоз

Қалқанша безінің физиологиясы

Қалқанша безі мойынның алдыңғы жағында, кеңірдектің алдында орналасқан және көбелекке ұқсас пішінге ие. Ол T3 және T4 гормондарын бөлу арқылы метаболизмді реттейді:

• Энергетикалық алмасуды бақылайды.
• Жүрек, жүйке жүйесі, бұлшықеттер мен сүйектердің жұмысын қолдайды.
• Балаларда өсу мен дамуға әсер етеді.
• Дененің жылу деңгейін және калория жұмсауды реттейді.

Гипотиреоздың жіктемесі

1. Этиологиясы бойынша:
   • Бастапқы гипотиреоз: Қалқанша безінің зақымдануы (80–90%).
   • Екіншілік гипотиреоз: Гипофиздің қызметінің бұзылуы, TSH деңгейінің төмендеуі.
   • Үшінші реттік гипотиреоз: Гипоталамустың зақымдануы.
   • Ятрогендік: Медициналық араласулардың (операциялар, сәулелік емдеу) нәтижесі.
2. Ауырлығы бойынша:
   • Субклиникалық гипотиреоз: TSH деңгейі жоғары, бірақ T4 қалыпты.
   • Айқын гипотиреоз: TSH жоғары, T4 және T3 төмен.
   • Асқынған гипотиреоз (микседема): Өмірге қауіп төндіретін ауыр форма.
3. Басталу жасына байланысты:
   • Туа біткен гипотиреоз: Нәрестелерде анықталады, көбінесе өсу мен ақыл-ойдың дамуын кешіктіреді.
   • Жүре пайда болған гипотиреоз: Кез келген жаста, көбінесе ересектерде дамиды.

Гипотиреоздың себептері

1. Аутоиммундық бұзылыстар

• Хашимото тиреоидиті:
  • Қалқанша безінің аутоиммундық қабынуы.
  • 1 типтегі қант диабеті және ревматоидты артрит сияқты басқа аутоиммундық аурулармен байланысты.
  • Көбінесе тиреопероксидазаға (anti-TPO) және тиреоглобулинге (TG) антиденелер анықталады.

2. Йод жетіспеушілігі

• Йод қалқанша безі гормондарын синтездеу үшін қажет.
• Йодты тұтыну деңгейі төмен елдерде тұзды йодтау бағдарламалары жүргізіледі.

3. Туа біткен ақаулар

• T3/T4 синтезіне жауап беретін ферменттердің генетикалық мутациялары.
• Қалқанша безінің толық дамымауы немесе жоқтығы (агенезия) нәрестелерде байқалады.

4. Медициналық араласулар

• Қалқанша безін алып тастау (тиреоидэктомия).
• Бас пен мойынның қатерлі ісіктерінде сәулелік терапия.
• Гипертиреоз кезінде радиоактивті йодпен емдеу.

5. Екіншілік гипотиреоз

• Гипофиз немесе гипоталамус ісіктері.
• Шихан синдромы (босанудан кейінгі гипофиздің ишемиялық некрозы).
• Ми жарақаттары мен инфекциялары.

6. Сирек себептер

• Генетикалық синдромдар (мысалы, Пендред синдромы).
• Туберкулез, саркоидоз сияқты инфекциялық аурулар.
• Интерферондар мен қатерлі ісіктерге қарсы препараттар сияқты кейбір дәрілердің жанама әсерлері.

Белгілері және жүйелік көріністері

Жалпы белгілер:

• Қалыпты тамақтануға қарамастан, баяу салмақ қосу.
• Үнемі суық сезіну.
• Созылмалы шаршау және әлсіздік.

Тері мен шаш:

• Құрғақ, қабыршақты тері, сарғыш реңк.
• Шаштың түсуі, тырнақтың сынғыштығы.
• Қайызғақ және шаштың толық түсуі.

Жүрек-қантамыр жүйесі:

• Қан қысымының жоғарылауы.
• Брадикардия (сирек пульс).
• Холестерин деңгейінің жоғарылауы және атеросклероз.

Асқорыту жүйесі:

• Ішектің баяулауы, іш қату.
• Бауырдың ұлғаюы (гепатомегалия).

Репродуктивті жүйе:

• Әйелдерде: етеккірдің азаюы, аменорея, бедеулік, жүктілік асқынулары.
• Ерлерде: тестостерон деңгейінің төмендеуі, эректильді дисфункция.

Психоэмоционалдық сала:

• Ойлау процесінің баяулауы, есте сақтау қабілетінің төмендеуі (қалқанша бездік деменция).
• Тітіркену, депрессия, апатия.
• Ұйқының бұзылуы.

Гипотиреозды диагностикалау

Гипотиреозды диагностикалау клиникалық симптомдарға, зертханалық талдауларға және аспаптық әдістерге негізделген кешенді тәсілді қамтиды. Ерте диагностика асқынулардың алдын алуда және науқастардың өмір сапасын жақсартуда шешуші рөл атқарады.

1. Клиникалық бағалау

Дәрігер науқастың шағымдары мен ауру тарихын мұқият зерттеп, жалпы тексеру жүргізеді. Назар аударылатын негізгі белгілер:

• Шаршау, апатия, салмақтың артуы.
• Суыққа төзімсіздік, құрғақ тері.
• Шаштың түсуі, дауыстың қарлығуы.
• Беттің, әсіресе көз айналасындағы ісінуі.
• Психомоторлық функциялардың баяулауы, баяу сөйлеу.
• Қалқанша безінің ұлғаюы (зоб) немесе кішіреюі.

Маңызды сұрақтар:

• Отбасылық тарихта аутоиммунды немесе эндокриндік аурулар бар ма?
• Бас және мойын аймағында сәулелік терапия болған ба?
• Науқас қандай дәрі-дәрмектер қабылдайды, әсіресе амиодарон, литий немесе радиоактивті йод?

2. Зертханалық талдаулар

Негізгі талдаулар:

1. TSH (тиреотропты гормон):
   • Гипотиреозды диагностикалаудың ең сезімтал маркері.
   • TSH деңгейінің жоғарылауы (>4,5 мЕд/л) және T4 деңгейінің төмендеуі бастапқы гипотиреозды көрсетеді.
   • TSH деңгейінің төмендеуі (<0,4 мЕд/л) және T4 деңгейінің төмен болуы екіншілік немесе үшіншілік гипотиреозға нұсқайды.
2. Еркін Т4 (FT4):
   • Қол жетімді тироксин деңгейін анықтайды.
   • FT4 деңгейінің төмендеуі айқын гипотиреоздың бар екенін дәлелдейді.
3. Еркін Т3 (FT3):
   • Көбінесе бастапқы гипотиреозда қалыпты болады, бірақ ауыр жағдайларда төмендеуі мүмкін.

Қосымша талдаулар:

4. Антиденелер:
   • Anti-TPO (тиреопероксидазаға қарсы антиденелер): Хашимото тиреоидитін растайтын маркер.
   • Anti-TG (тиреоглобулинге қарсы антиденелер): Қалқанша безінің аутоиммунды зақымдануын көрсетеді.
   • TSI (TSH рецепторына қарсы антиденелер): Әсіресе, Грейвс ауруын жоққа шығару үшін пайдаланылады.
5. Йодурия:
   • Зәрдегі йод деңгейін талдау арқылы гипотиреоздың себебі ретінде йод тапшылығын анықтау.
6. Липидтік профиль:
   • Жалпы холестерин мен төмен тығыздықтағы липопротеидтердің (ЛПНП) жоғарылауы гипотиреозға тән.
7. Креатинфосфокиназа (КФК) деңгейі:
   • Гипотиреозға байланысты миопатия салдарынан көбінесе жоғарылайды.
8. Глюкоза мен инсулин:
   • Инсулинге төзімділік болуы мүмкін.
9. Анемияға талдау:
   • Гипотиреоз жиі нормохромды анемиямен қатар жүреді, сирек жағдайда темір тапшылығынан болады.

3. Аспаптық зерттеулер

Ультрадыбыстық зерттеу (УДЗ):

• Не бағаланады:
  • Қалқанша безінің көлемі.
  • Тіндердің эхогендігі (аутоиммунды зақымдану кезінде төмендейді).
  • Түйіндердің, кисталардың және кальцинаттардың болуы.
• Қашан тағайындалады:
  • Тиреоидит, түйінді зоб, қалқанша безінің қатерлі ісігін ажырату үшін.

Қалқанша безінің сцинтиграфиясы:

• Қалқанша безінің функционалды белсенділігін бағалау үшін қолданылады.
• Пайдалану көрсеткіштері:
  • Түйіндік түзілістер.
  • Қалқанша безінің атипиялық ұлғаюы.
  • Қатерлі ісікке немесе метастаздарға күдік.

Компьютерлік томография (КТ) немесе магнитті-резонанстық томография (МРТ):

• Екіншілік гипотиреозға күдік болған жағдайда гипофиз ісіктерін бағалау үшін қолданылады.
• Ретростернальды зоб жағдайында қалқанша безінің қысылуы немесе ығысуы бағаланады.

Жіңішке инемен биопсия:

• Қалқанша безіндегі түйіндер қатерлі ісікке күдік тудырса жүргізіледі.
• УДЗ бақылауымен орындалады.

4. Функционалдық тестілер

Тиролиберинмен сынама (TRH-тест):

• Гипоталамус-гипофиз жүйесінің қызметін бағалау.
• TRH енгізілгеннен кейін TSH деңгейі өлшенеді:
  • Бастапқы гипотиреозда TSH деңгейі айтарлықтай жоғарылайды.
  • Екіншілік немесе үшіншілік гипотиреозда жауап әлсіз немесе жоқ.

Радиоактивті йодты сіңіру сынамасы (RAIU):

• Сирек қолданылады, көбінесе дифференциалды диагностикалау үшін.
• Гипотиреозға тән сіңіру деңгейінің төмендеуі.

5. Дифференциалды диагностика

Гипотиреоз келесі аурулардан ажыратылуы керек:

• Созылмалы шаршау синдромы.
• Депрессия: Шаршау және когнитивтік функциялардың баяулауы гипотиреоз белгілеріне ұқсас, бірақ TSH деңгейі өзгермейді.
• Жүрек жеткіліксіздігі: Шаршау, ісіну, бірақ қалқанша безінің гормондары өзгермейді.
• Темір тапшылығы анемиясы: Шаршау мен құрғақ тері байқалуы мүмкін, бірақ TSH жоғарыламайды.

6. Скрининг және мониторинг

• Скрининг кімге көрсетілген:
  • 60 жастан асқан әйелдер.
  • 1 типтегі қант диабеті немесе басқа аутоиммунды аурулары бар науқастар.
  • Жүктілік кезіндегі әйелдер (әсіресе ерте кезеңдерде).
  • Отбасында аутоиммунды аурулар кездесетін науқастар.
• Мониторинг жиілігі:
  • Гипотиреозды емдеу басталғаннан кейін TSH және FT4 деңгейін 6–8 аптадан соң тексеру.
  • Тұрақты нәтижелер кезінде әр 6–12 айда бір рет бақылау.

Заманауи диагностикалық әдістер

1. Йодпен таңбаланған ПЭТ-КТ:

• Қалқанша безінің функционалды белсенділігін бағалаудың жоғары дәлдікті әдісі.
• Қалқанша безінің қатерлі ісігіне күдік туындаған кезде қолданылады.

2. Генетикалық тестілеу:

• Туа біткен гипотиреоз жағдайында TSHR геніндегі мутацияларды анықтау үшін ұсынылады.

3. Жасанды интеллект және машиналық оқыту:

• Заманауи жүйелер пациенттің деректерін талдап, гипотиреоз ықтималдығын клиникалық және зертханалық деректер негізінде болжай алады.

Зертханалық алгоритмдердің рөлі

• TSH, FT4 және anti-TPO деректерін біріктіретін алгоритмдерді қолдану диагностиканың дәлдігін арттырады.
• Субклиникалық гипотиреозды ерте кезеңде анықтап, оның асқынуының алдын алуға болады.

Гипотиреозды емдеу

1. Орын басу гормоналды терапиясы

Препараттар:

• Левотироксин (Эутирокс, L-тироксин) – ең кең таралған емдеу әдісі.

Қабылдау ережелері:

• Препарат таңертең аш қарынға, тамақ ішуден 30–60 минут бұрын қабылданады.
• Бастапқы доза жеке таңдалады:
  • Жас науқастар үшін – салмаққа байланысты есептеледі (шамамен 1.6 мкг/кг).
  • Егде жастағы адамдар үшін немесе жүрек аурулары бар науқастарда – төменірек дозалардан басталады (12.5–25 мкг).

Мониторинг:

• TSH деңгейі 6–8 аптадан кейін бағаланады.
• Гормон деңгейлері тұрақтанғаннан кейін бақылау әр 6–12 айда бір рет жүргізіледі.

2. Қосымша емдеу шаралары

• Йод тапшылығын толықтыру:
  • Йодталған тұзды қолдану және теңіз өнімдерін қосу.
• Гиперхолестеринемияны емдеу:
  • Холестерин деңгейін төмендететін диета немесе дәрі-дәрмектер.

3. Арнайы топтар үшін емдеу

• Жүкті әйелдер:
  • Жүктілік кезінде қалқанша безінің гормондарына сұраныс артады, сондықтан левотироксин дозасы 25–50%-ға дейін ұлғайтылуы мүмкін.
• Балалар:
  • Туа біткен гипотиреоздың алдын алу үшін скрининг жүргізіледі. Емдеудің болмауы ақыл-ойдың дамуының тежелуіне әкелуі мүмкін.
• Қарт адамдар:
  • Төмен дозадан басталады, себебі артық гормон жүрекке кері әсер етуі мүмкін.

Сұрақтар мен жауаптар